Ismail Kadare: Adhuroj kulturën greke

Shkrimtari i njohur shqiptar Ismail Kadare, gjatë një vizite  në Malin e Zi, ku pritet të botohet libri i tij "Darka e gabuar", ka dhënë një intervistë.

Ndonëse disi e gjatë, vlen të lexohet me vëmendje, për të "njohur" nga afër, si ndoshta rrallëherë, kontemporanin më të madh të letrave shqipe.

Dëbimi i Eskilit ka ndodhur në kohën kur në Athinë, demokracia ishte fjala më e shpeshtë, më e përfolur, kurse koha quhej "Kohë e Artë e Perikliut". Ja, në kohë të tillë, e dëbojnë poetin më të madh Eskilin, që do të thotë se nuk ka pasur demokraci,  kurse koha e artë, kur ka mundur të dëbohet poeti i madh, padyshim ka qenë e errët dhe do të mbetet në kujtesë dhe histori me këtë njollë të zezë.

-E nisëm bisedën me një temë, për të cilën më është bërë vërejtje se e përmend shpesh: antikitetin grek. Por, në këtë rast, besoj se e pranoni që fajtori s’jam unë. Natyrisht që demokracia greke, si shumë kujtime të largëta, është sublimuar në përfytyrimin tonë. Megjithatë, e krahasuar me gjithë të tjerat, mbetet më e bukura. Sidomos për ne shkrimtarët.

Është e vërtetë që Eskili ka ikur prej Athinës, madje tepër i zemëruar, por ikja e tij, ashtu si zemërimi i tij, s’kanë asnjë ngjashmëri me tmerret që iu ndodhën më pas shkrimtarëve, sidomos në shekullin që porsa kaloi.

Më ka qëlluar disa vite më parë të bëj rrugën e internimit të Ovidit, mes përmes Rumanisë, gjer në brigjet e Detit të Zi. Eskili iku vetë, Ovidin e dëbuan nga Roma, pa e lënë të zemërohej, madje pa ia thënë arsyen. Dëbimet e shkrimtarëve, në vend të zbuteshin, sa vinte bëheshin më të pikëlluara. Kur kam qenë në Institutin Gorki në Moskë, kam përjetuar ditë të tëra fushatën kundër Pasternakut. Regjimi sovjetik quhej në atë kohë i zbutur, pas vdekjes së Stalinit. Megjithatë, fushata ishte po aq e egër sa dikur. Policia e fshehtë e kishte marrë vesh nga spiunët se dëbimi ishte lemeria më e madhe për Pasternakun. Dhe e torturuan me atë kërcënim. Ishte aq tmerrues, saqë edhe kur stuhia kaloi, nuk i duroi dot pasojat dhe pas disa muajsh vdiq.

Ka gjasë që Eskili, më shumë se me demokracinë greke, të jetë zemëruar me teatrin antik. Ishte një nga themeluesit dhe, si at i skenës, kishte të drejtë më shumë se çdokush të zemërohej. Por, të zemëroheshe me teatrin në atë kohë ishte sikur të zemëroheshe me gjithë botën. Sepse teatri ishte një botë gati paralele. Ne ende nuk jemi të ndërgjegjshëm se kanë qenë rreth njëmijë tragjedi. Po t’i përmbahemi thënies se Nitzsche-s, se tragjedia greke bëri vetëvrasje në rininë e saj, pra në shekullin e saj të parë dhe të fundit, i bie që çdo vit, në stinën teatrale, që vazhdonte disa javë, të shfaqeshin dhjetë premiera tragjedish të reja. Është njëlloj sikur një të shtunë të shfaqej një “Promethe i lidhur” e të shtunën tjetër një “Edip mbret”, e kështu me radhë.

Bulgakovi i ka shkruar letër Stalinit, duke i kërkuar që ta lejojë të largohet nga Rusia, së paku madje edhe për një kohë të shkurtër, që nga jashtë ta vështrojë vendin e vet, madhështinë dhe bukurinë e tij dhe kështu ka gjetur inspirim për veprat e tij të ardhshme.

Stalini e këshilloi se më mirë është që ai (Bulgakovi) të mbetej në atdhe. Çfarë është më e mirë për shkrimtarin, gjatë diktaturës, që të jetë në atdhe, apo jashtë tij? Çfarë mund të thoni në bazë të përvojës suaj?

-Nuk është e lehtë t’i përgjigjesh kësaj pyetjeje. Raportet midis një tirani dhe një shkrimtari të njohur janë më të ndërlikuara se ç’mund të duket. Varen nga disa rrethana, nga natyra e diktaturës, natyrisht, nga natyra e shkrimtarit, nga ajo e tiranit gjithashtu. Sa më i kompleksuar të jetë diktatori, sa më i trembur, aq më i rrezikshëm mund të bëhet.

Në Shqipëri, për shembull, do të ishte e pamundur që të bëhej një kërkesë si ajo e Bulgakovit. Diktatura e Stalinit ishte tepër e egër, por deliri i tij i madhështisë kishte raste që qëllonte më i fortë. E dinte se fama e gjestit të tij do të shpërndahej gjithkund. Madje edhe në botën perëndimore. Këto lloj “shpirtmadhësira” i kanë bërë në ndonjë rast tiranët. Por rastet e egërsisë kanë qenë më të shpeshta.

Në raportet diktator-shkrimtar mund të luajnë rol rrethana fare të rastit. Unë, për shembull, kam qenë nga i njëjti qytet me Enver Hoxhën, madje nga e njëjta lagje. Për shumë njerëz, sidomos të huaj, kjo merrej si një rrethanë favorizuese. Por kjo mund të kthehej në të kundërtën. Në një rast, pyetjes së një gazetari, se a ishte e vërtetë se shtëpia ime në Gjirokastër ndodhej pranë së njëjtës rrugicë me shtëpinë e Enver Hoxhës, iu përgjigja me një “po”. Pastaj nuk e di ç’dreqin më shtyu të shtoja diçka, që e kisha përmendur një herë, se kjo rrugicë quhej “Sokaku i të marrëve”. Kaq mjaftoi që gazetari suedez të shkonte e ta fotografonte rrugicën dhe, në botim t’i vinte diçiturën, që pak a shumë thoshte se në këtë rrugicë që mbante emrin “Sokaku i të marrëve” kanë pasur shtëpitë e tyre dy njerëzit më të shquar të Shqipërisë…

Megjithatë, sikur të mos kishit mbetur në Atdhe, ku nuk kishte liri, shtrohet pyetja se a do të ishin shkruar “Pallati i Ëndrrave”, dhe veprat e tjera Tuaja. Ai që e ëndërron lirinë, më së miri këndon për të.

- Kam dashur disa herë ta lë vendin, por, në çastin e fundit, diçka më ka penguar. Nuk është i lehtë një akt i tillë. Në fillim të viteve ‘60 kemi pasur në Institutin Gorki një shok, shkrimtar i njohur rus, Anatoli Kuznjecov. Rrinte shumicën e kohës i ngrysur. Një letonez më tha një ditë: e sheh Koznjecovin si rri? Me siguri mendon t’ia mbathë. Pas ca kohësh, mora vesh se Kuznjecovi ishte arratisur në Angli. Gjithë Bashkimi Sovjetik u trondit, ngaqë ishte i njohur dhe i talentuar. Pas arratisjes së tij, të gjithë prisnin veprën e tij të parë, të bujshme, antisovjetike. Por nëntë muaj më vonë shtypi britanik botoi lajmin e vdekjes së Kuznjecovit. Nuk e kishte duruar dot vetminë, kishte rënë në depresion, dhe ashtu ishte shuar. Më është kujtuar gjithmonë kur më shkonte mendja për të ikur.

Ka një mendim që ngulmon se shkrimtari është mirë ta njohë ferrin, “duke e shkelur pash më pash”, siç thoshte një poet i yni i viteve ‘30, për të shkruar më mirë. Një tjetër mendim është për të kundërtën: s’ka nevojë t’i krijojmë ndonjë burg ose fatkeqësi shkrimtarit që të na bëjë vepra interesante.

Mendoj se nuk ka model për këtë. Një herë kam shprehur mendimin se as fatkeqësia e as lumturia e tepërt nuk janë të mira për letërsinë. Ndoshta është kështu.

Si e ndjen veten shkrimtari, i cili e ka shpatën mbi kokë. Si është të shkruash në gjendje të tillë dhe me ndjenjë të tillë?

-Shkrimtari që e ndien se e ka shpatën mbi kokë, është më mirë të heqë dorë nga të shkruarit. Kushti i parë që të jesh shkrimtar në një vend të vështirë, është pikërisht që të mos e mendosh atë shpatë. Përndryshe nuk mund të shkruash as katër faqe normale, pa le pastaj katërqind ose katër mijë.

Mendoj se besimi te letërsia më ka ndihmuar për këtë. Ky besim është i ngjashëm me besimin te hyjnia. Ai është më tepër se shëlbyes. Ai të jep drejtpeshim, atje ku s’ka të tillë. Të jep liri, atje ku ajo mungon.

Diskutohet shpesh për kurajën e shkrimtarit. Ka shumë rrahagjoksa që flasin për të. Zakonisht japin leksione për të ata që s’kanë pasur kurrë kurajë. Dëshmia e vetme, e pagabueshme, plotësisht e vërtetueshme për kurajën e shkrimtarit në diktaturë, është vepra e tij.

Një rrethanë tjetër ndoshta ka qenë afërsia e Europës. Shqipëria, ashtu si Mali i Zi, janë vërtet në Ballkan, por janë ndërkaq në anën perëndimore të gadishullit. Prania europiane, frymimi i saj, pavarësisht nga pengesat, rojet, përgjimet, ndihej fort. Në rastin tim, u shtua edhe një faktor që mund të quhet si ndihmë e fatit: Më 1970 u botova në botën perëndimore. Europa, si të thuash, më integroi si shkrimtar të saj. Kjo ngjante e pabesueshme për një vend, programi themelor i të cilit ishte armiqësimi i pafund e i palodhshëm me Perëndimin europian. Gjendja ime e dyzuar: shkrimtar i njohur në Shqipëri, por edhe i çmuar në Europë, ishte tejet paradoksale. Por letërsisë i shkojnë të tillat. Ka qenë një nga ato gjendjet që i ngjajnë një mrekullie, por një mrekullie të rrezikshme që, letërsinë e vendit tënd stalinist, të arrish jo vetëm ta nxjerrësh nga izolimi, por ta zhvendosësh, ta fusësh m’u në mes të klubit të letërsive të lira europiane.

Kur Ernesto Sabato mori në Shqipëri, Çmimin me emrin Tuaj, përjetoi një shqetësim të veçantë, që e përshkruan kështu në librin Para fundit:

“Në Tiranë, kam pasur një nga nderimet më prekëse gjatë jetës. Ai popull, që e ka përjetuar tiraninë dhe tek i cili edhe më tej vërehen mbeturinat e diktaturës, fytyrat e plasaritura nga vuajtja dhe bunkerët e errët, që tirani kishte urdhëruar të ndërtohen, më ka pranuar si një mirëbërës, si një mbret, si djalin e dashur. Kishte valle e këngë me rastin e paharruar të ndarjes së shpërblimit. Një poet ma ka dhuruar urnën me dhe që e ka sjellë nga vendlindja e nënës sime. Kurse, një shkrimtar i madh, ma ka treguar notesin që e ka ruajtur të fshehur në burg, ku me shkronja të imta e kishte përshkruar një tekst të Kamysë dhe një timin “Të dashur djelmosha të largët” nga Abadona. Duke qarë, më ka thënë se për shumë vite që i ka kaluar si i burgosur politik në errësirën e birucës së burgut, çdo ditë i ka lexuar këto faqe, fshehurazi, që të mund të qëndronte. Kam mbetur të dridhem, sepse fjalët e mia i paskëshin ndihmuar atij trimi, njërit nga të shumtët që e banojnë këtë vend”. Nuk e di pse, spontanisht, gjithsesi kam dëshirë që në këtë bisedë ta përkujtoj këtë dëshmi rrëqethëse të Sabatos dhe njëkohësisht t’ju pyes: çfarë mendoni për këtë shkrimtar? Por edhe t’ju lus t’i përmendni shkrimtarët që i lexoni më me dëshirë, më të afërt, më të dashur e më të rëndësishëm për Ju, nga ata botërorë, por edhe nga Ballkani?

- Kam mendimin më të mirë për Ernesto Sabaton. Në radhë të parë si shkrimtar, por edhe për faktin që pranoi të merrte çmimin. Ky çmim e simbolizonte atë dyzim që përmenda më lart: mbante emrin e një shkrimtari të çmuar në Europë e në Shqipëri, por jepej në një vend ish-diktatorial. Me pranimin e çmimit, si Ernesto Sabato, si Milan Kundera, që e mori pas tij, treguan solidaritetin e tyre të dyfishtë: me kolegun shqiptar nga njëra anë, me Shqipërinë e shpërfillur, nga tjetra.

Jeni pagëzuar me një epitet të veçantë, ju quajnë Homeri ballkanik.

Epiteti më i lartë që mund ta fitojë një shkrimtar. Ju, padyshim se e keni fituar me meritë dhe ky cilësim u shkon natyrshëm Ju dhe veprës Suaj monumentale.

- Nuk mendoj se jam megaloman, por po aq nuk besoj se jam modest. Megjithatë ky epitet nuk krijon ndonjë ndjesi të mirë.

Mendoj se asnjë shkrimtar nuk mund të krahasohet me Homerin. Madje, më saktë, nuk duhet t’i shkojë mendja askujt për diçka të tillë. I ngjan një mëkati, prej të cilit mund të vijë ndonjë ndëshkim, nga ato që përfytyrohen si hyjnorë, e që aq shumë i shmangeshin të vjetërit.

Temat për veprat Tuaja i nxirrni nga historia shqiptare, nga mitologjia, folklori, por madje edhe nga viset, siç është Egjipti, por me referenca edhe ndaj aktualitetit. Ishin inspiruese piramidat dhe ndërtimi i tyre, historia greke dhe mitologjia. Keni shkruar librin ese për Eskilin. Pse Eskili?

-Letërsia, në mënyrë të natyrshme, intriseke lind si pasuri universale. Më lejoni të përsëris mendimin se ajo qysh në çastin kur lind, është njëherësh pasuria e popullit dhe gjuhës që e lindi, dhe po aq e gjithë popujve dhe gjuhëve të tjera. Unë si shkrimtar s’kam bërë gjë tjetër, veç i jam bindur këtij kodi të saj.

Kjo është e thjeshtë. Tek ju, siç më thatë, do të botohet romani im “Darka e gabuar”. Ky është rrëfimi për një darkë, le ta quajmë “problematike”. Pas jetës së tij shqiptare, me përkthimin në frëngjisht ky rrëfim ka pasur një jetë franceze, pastaj me radhë një jetë spanjolle, gjermane, holandeze etj., dhe së shpejti do të ketë jetën e tij malazeze.

Ju më pyesni: Përse Eskili?

Ideja për të shkruar diçka për Eskilin, ka ardhur fare thjesht: me rastin e botimit të veprës së tij komplete në shqip më 1985, pranoj të bëj parathënien. Pastaj truri vihet në lëvizje dhe gjithçka merr rrugë. Ky është ati i tragjedisë, pra një themelues i madh. Ky është autor i “Prometheut”, sfidantit të tiranisë. Përshkues i komploteve dhe vrasjeve në pallat. I përshtatshëm si rrallëkush për botën tonë komuniste, e sidomos për Shqipërinë tonë. E, veç kësaj, siç e thashë më lart, ky është zemëruar me shtetin, me teatrin, me spektatorët, shkurt, me gjysmën e popullit, një gjendje e njohur për shumë shkrimtarë të ish-Lindjes.

Një tjetër motiv që erdhi e u shtua më pas ishte njëfarë prove në të cilën desha të vë ndërgjegjen time prej shkrimtari: a do të isha në gjendje të shprehja adhurimin tim të thellë për një autor grek, pra për një ballkanas, për një fqinj? Juve mund t’ju duket e çuditshme disi kjo pyetje, sepse ju nuk jeni fqinjë me Greqinë. Kurse ne, jo vetëm jemi fqinjë, por s’jemi aspak fqinjë të mirë. Shkurt, që të flas pa doreza, Shqipëria me Greqinë fatkeqësisht nuk shkojnë aq mirë sa ç’do të duhej. E sidomos për dy fqinjë që janë nga dymijë vjet të tillë. Dhe kjo ka vite, madje shekuj. Kemi qenë nën një fatkeqësi të përbashkët osmane, dhe prapë shkonim jo mirë. U bëmë shtete të lira, gjithmonë vazhdon e njëjta gjë. Tani jemi të dy në NATO, gjithmonë ashtu. Janë bërë qindra studime, doktorata, deklarata se kemi marrëdhënie të mira, se popujt janë të mirë, se na bashkon kjo e na bashkon ajo, e unë prapë po ju them se s’ka ndryshuar gjë. Ju mund të pyesni pse? E unë po ju them s’e di. Madje jam i bindur se në thelb, askush nuk e di, as grekët, as shqiptarët s’e dinë. Herë pas here ka periudha qetësie, të gjithë mendojnë, e po, lavdi Zotit, kaloi më në fund nervozizmi, keqkuptimi për X çështje apo Y incident. Por s’është ashtu. Për acarimin më të parë kthehen prapë të gjitha: fyerjet e kota, nervat, xhelozia e ndërsjellë. U bënë shqiptarët të na mësojnë ne, grekëve. U bënë grekët të na shesin mend ne, shqiptarëve.

E shkrova pra sprovën për Eskilin dhe mendoja se, me siguri, grekët do thoshin: doli shkrimtari shqiptar të na zbërthejë neve Eskilin! Kurse shqiptarët mund të thoshin: po ky, i yni, ç’pati që lajthiti e u mahnit pas teatrit grek?

Për habinë time të madhe, ndodhi e kundërta. Libri im u botua e u ribotua në Greqi dhe shtypi e priti shumë mirë. Akoma më i gëzueshëm ishte për mua fakti që askush në Shqipëri nuk prishi buzët për këtë adhurim ndaj kulturës greke. Pra gjërat nuk janë aq pa shpresë sa ç’mund të duken në këtë gadishullin tonë.

Autori i librit “Shembujt e burrërisë dhe të trimërisë”, të këtij kodeksi unik moral, Mark Milani, njësoj i ka marrë shembujt e burrërisë, të moralit e të trimërisë dhe i ka përfaqësuar në atë libër, kur janë në pyetje shqiptarët dhe malazezët, pra nga populli malazez dhe shqiptar. Kjo është shenjë se shumë veçanti na bëjnë të ngjashëm, kurse fijet dhe lidhjet na bëjnë të afërt.

-Më vjen mirë që i dëgjoj këto fjalë prej jush. E kam lexuar një libër të Mark Milanit kohë përpara. Ndoshta është ky, libri ku linte porositë e tij për raportet me shqiptarët. Jam prekur nga këto porosi, sepse janë tepër të fisme dhe, si të tilla, e nderojnë personazhin e madh. Nga ana tjetër, ato nderojnë popullin malazez që, duke e çmuar personazhin, kanë treguar se e çmojnë mesazhin e tij.

Cili është mesazhi Juaj për kombin shqiptar në këtë çast dhe kohë kritike për të si dhe për Ballkanin?

Pavarësisht dramave që kanë ndodhur, unë besoj në pajtimin ndërballkanik. Ballkanasit kanë përjetuar ndërlikime të mëdha. Ata do të jenë të aftë për të përballuar misionin më të madh, që ndoshta historia po iu vë përpara: paqen mes tyre. Por misionet serioze nuk janë si punë vodëvilësh. Ato kërkojnë seriozitet. Dhe serioziteti në këtë rast ka të bëjë me të vërteta të mëdha, prej të cilave s’duhet të kemi frikë. Ne jemi njerëz të artit. Më mirë se të tjerët ne e dimë se historinë e madhe të botës nuk e përbëjnë egërsia dhe krimet, por lamtumira me to. E lamtumirë do të thotë shpërndarja e mjegullës, dalja e së vërtetës e, nëpërmjet saj, lehtësimi i ndërgjegjes nëpërmjet pendimit, kërkimit të ndjesës, dhe së fundi, pajtimi.

Ju jeni një popull që i përkisni familjes sllave, ne jemi, përkundrazi, një popull i vetmuar. Familja zakonisht i pasuron popujt, por edhe vetmia, në mënyrë të ndryshme bën të njëjtën gjë. Ndaj është diçka dyfish e bukur kur popujt e ndryshëm janë fqinjë të mirë.

P.S.: Intervista botohet me disa shkurtime.